Salamandra — ognista „dżdżownica”

Salamandra lubi deszcz: w wilgotne dni opuszcza swoje ukrycie i łatwo ją wtedy spotkać. Odzwierciedlają to południowosłowiańskie nazwy tego płaza, wywodzące się od słów oznaczających deszcz lub wilgoć. My od deszczu nazwaliśmy inne zwierzątko – dżdżownicę.

Przedwczoraj miałam przyjemność po raz pierwszy w tym roku spotkać salamandrę. Spotkanie było tym bardziej wymowne, że odbyło się w Gorczańskim Parku Narodowym, którego symbolem jest, jak wiadomo, salamandra plamista. Zainspirowana owym wydarzeniem, postanowiłam skreślić parę słów o nazwie tego pełnego uroku płaza.

Zwierzątko to nosi imię salamandra w wielu językach. Do polszczyzny zostało ono zapożyczone z łaciny (naukowa nazwa salamandry plamistej to Salamandra salamandra), prawdopodobnie poprzez pośrednictwo języka zachodnioeuropejskiego. Do łaciny natomiast trafiło z greki, gdzie ma identyczną formę. Język grecki z kolei, jak się powszechnie uważa, przejął ową nazwę z języka orientalnego, być może z perskiego, w którym funkcjonuje ona pod postacią samandar, samandal.

Z ognia

Formy te niektórzy wyprowadzają z sam ‘ogień’ i andar ‘wewnątrz’ – a więc etymologia nazwy salamandra miałaby się łączyć  z rozpowszechnionym w różnych kulturach wierzeniem, jakoby płaz ten żył w ogniu, rodził się w ogniu albo też mógł gasić ogień.

Nazwa „salamandra”, zapożyczona przez liczne języki, nie ma pewnej etymologii. Grafika: C. L. Müller, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Przesądy te wzięły się być może stąd, że widywano salamandry ratujące się ucieczką z płonącego ogniska, do którego trafiły nieszczęśliwie wraz ze szczapami drewna, pieńkami, będącymi powszechnym miejscem schronienia i zimowania tych płazów. Niewykluczone, że na owe przesądy wpłynęło też charakterystyczne ubarwienie salamander: jaskrawe żółte bądź pomarańczowe plamy na czarnym tle – kolory płomieni i spalonego drewna.

Co do pierwotnego związku słowa salamandra z pojęciem ‘ogień’ nie ma pewności, słowniki etymologiczne milczą na ten temat. Ale w bardzo licznych językach gatunek Salamandra salamandra określany jest jako „salamandra ognista”, na przykład: angielskie fire salamander, niemieckie Feuersalamander, rosyjskie ogniennaja sałamandra, litewskie ugninė salamandra, portugalskie salamandra-de-fogo. Polszczyźnie też są znane podobne określenia: płaza tego nazywano niegdyś jaszczurką ogniową i ogniożywem. W „Słowniku języka polskiego” Lindego z 1812 roku czytamy, że „jaszczurka ogniowa (…), obfitą wilgoć przez dziurkowatość wypuszczając, gasić może mały ogień”.

Z deszczu

Teraz oczywiście dobrze wiemy, że salamandra, tak jak i każde inne zwierzę, ognia unika. Ale, jak się okazuje, unika też zbiorników wodnych (nie licząc okresu godowego), choć wilgoć lubi – to właśnie w wilgotne, deszczowe dni salamandra opuszcza swoje ukrycie i łatwo ją wtedy spotkać. Dlatego też w językach południowosłowiańskich nazwy tego płaza wiążą się nie z ogniem, lecz z deszczem i wilgocią: bułgarskie dyżdownik, chorwackie i serbskie daždevnjak (‘deszczownik’), słoweńskie močerad (od moča ‘wilgoć’).

Z charakterystycznym dla salamandry zwyczajem wychodzenia z kryjówki w czasie wilgotnej pogody związane są południowosłowiańskie nazwy tego płaza, takie jak: „dyżdownik”, „daždevnjak’, „močerad”. Grafika: J. Green, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

My nazwaliśmy od deszczu inne zwierzątko: dżdżownicę. Nazwa tego skąposzczeta wywodzi się bowiem od prasłowiańskiego przymiotnika *dъždževьnь ‘związany z deszczem, deszczowy’, który z kolei pochodzi od prasłowiańskiego *dъždžь, kontynuowanego przez staropolskie deżdż i jego ubezdźwięcznioną – znaną nam dobrze – formę deszcz. Nic jednak nie stało na przeszkodzie, żeby nazwać czarno-żółtego, plamistego płaza pojawiającego się masowo w deszczowe dni swojsko brzmiącą… deszczownicą. Ale deszczownice mamy za to teraz w łazienkach…

Bibliografia:

  • Bezlaj F. (1982), Etimološki slovar slovenskega jezika, knj. 2, Ljubljana.
  • Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (1915), Słownik języka polskiego, t. VI, Warszawa.
  • Linde S. (1812), Słownik języka polskiego, vol. V, Warszawa.
  • Skok P. (1988), Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knj. 1, Zagreb.
  • The book of Ser Marco Polo, the Venetian. Concerning the kingdoms and marvels of the East (1871), translated and edited by H. Yule, London.
  • Български етимологичен речник (1962), ред. Вл. Георгиев, т. I, София.
  • Даль В. И. (1909), Толковый словарь живого великорусского языка, изд. 3-е, т. IV, Санкт-Петербург–Москва.
  • Преображенский А. (1910–1914), Этимологический словарь русского языка, т. II, Москва.
  • Фасмер М. (1987), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. III, Москва.